Hemelvaart in de kunst door de eeuwen heen

Hemelvaartsdag is de 40e dag na de wederopstanding van Christus. Het is de dag waarop de hemelvaart van Christus wordt herdacht. Hoe ontwikkelde zich de weergave van de hemelvaart in de kunst door de eeuwen heen?

De oudst bekende weergave van de Hemelvaart is de ‘Reidersche Tafel’; een kunstwerk dat vernoemd is naar de verzamelaar Marin Jospeh von Reider die het doneerde aan het Bayerische Nationalmuseum. Dit zeer verfijnde snijwerk in ivoor dateert van rond het jaar 400. Links is te zien hoe de wachters de lege tombe aantreffen. Rechts loopt Jezus de Olijfberg op waar God hem de hand rijkt om hem in de hemel op te nemen.

In ‘Reidersche Tafel’ zijn de wederopstanding en opname in de hemel nog gecombineerd. In het ‘Drogo Sacramentarium’, een 9^e eeuws manuscript gemaakt voor de Bisschop van Metz, loopt Christus ook op de Olijfberg. Ook is hier weer de hand te zien die vanuit een andere hogere wereld het beeld in steekt. Het gecombineerde thema met de wederopstanding wordt hier echter niet langer toegepast.

Anoniem, Reidersche Tafel, ca. 400.

Drogo Sacramentarium, ca. 850.

In de 14^e eeuw maakt de Italiaanse Renaissance kunstenaar Giotto di Bondone een fresco van de hemelvaart waarin Christus niet langer op de Olijfberg loopt; hij wordt door een wolkje opgetild en naar de Hemel gedragen. Onderin in beeld is nog net het topje van de Olijfberg te zien. Hierboven zweven twee engelen die naar boven wijzen terwijl Maria en de Apostelen op de aarde zitten.

Het fresco is niet alleen een keerpunt in de weergave van het thema hemelvaart. Het is ook een fraai voorbeeld waarbij de figuren uit de Bijbelse voorstelling een persoonlijke uitdrukking, volume en diepte krijgen. Dit in tegenstelling tot meer onpersoonlijke en platte weergave in de Romaanse- en Middeleeuwse kunst.

Giotto di Bondone, De hemelvaart, 1305.

De weergave van de hemelvaart in de Middeleeuwse kunst wordt getypeerd door de nadruk op de voeten van Christus. De voeten zijn nog bij het aardse terwijl het lichaam al in de hemelse wolken is verdwenen. Christus verdwijnt hierbij letterlijk uit beeld en is op zijn voeten na niet meer zichtbaar. Het gevolg daarvan is dat er in deze compositie ook veel nadruk wordt gelegd op de apostelen en Maria. Zoals bijvoorbeeld te zien in het werk van de Duitse kunstenaar Hans Süss von Kulmbach .

Hans Süss von Kulmbach, De hemelvaart van Christus, 1513

Drama en sensatie doen in hun intrede als de hemelvaart door kunstenaars in de 17^e  eeuw wordt weergegeven. Composities worden complexer en lichamen worden in een ingewikkeld verkort perspectief weergegeven.

Het verkort perspectief was in de Renaissance ontwikkeld maar wordt daarna steeds spectaculairder ingezet. Ook licht en kleur gaan een prominente rol spelen. Zo schildert Peter Paul Rubens een ten hemel stijgende Christus gezien vanaf schuin onder, terwijl hij in een felrood gewaad opstijgt. Tussen woeste wolken schijnt het felle goddelijke licht. Alles wervelt, wappert en fladdert in deze compositie.

Peter Paul Rubens, De hemelvaart van Christus, 1620.

In de 20^e  eeuw kiest Salvador Dalí voor extreem verkort perspectief direct van onder. Hierdoor zijn de voeten van Christus verhoudingsgewijs zeer groot in beeld. Dit benadrukt de verbinding van Christus met het aardse en het hemelse. Het hemelse is weergegeven als twee elkaar overlappende cirkels. De ene cirkel is lichtblauw en gevuld met wolken en de andere cirkel is geel en gevuld met kleine deeltjes.

De cirkels zijn kenmerkend voor de ideeën van Salvador Dalí. Volgens hem konden natuurkundige theorieën en de moleculaire wetenschap bijdragen aan nieuwe inzichten in de mysteries van religie. Hij noemde deze verbinding tussen wetenschap en religie nucleaire mystiek.

Salvador Dali, De hemelvaart van Christus, 1958.

Een van de grondleggers van de videokunst is Bill Viola. Hij is bekend vanwege zijn slowmotion video’s van religieuze onderwerpen en spirituele thema’s. Stilistisch refereren zijn video’s aan beroemde kunstwerken en stijlperiodes zoals de Renaissance en de Barok. In zijn video ‘Ascension’ stijgt een man in donkerblauw water langzaam omhoog richting een felle lichtbron. Zijn gespreide armen doen denken aan Christus aan het kruis. Het licht-donkercontrast, de felle niet zichtbare lichtbron, de dramatische pose en het effect, zijn duidelijk ontleend aan Caravaggio.

Bill Viola, Ascension (film still), 2000.