De banaan en de hofnar van de kunstmarkt: Maurizio Cattelan

Het kunstwerk Comedian, ook wel bekend als ‘banaan met plakband’, is geveild voor 6 miljoen euro. Waarom wordt dit als kunst beschouwd en waarom wordt het als bijzonder waardevol gezien?

Urinoir

In 1917 verklaarde Marcel Duchamp een urinoir tot kunstwerk door bij de loodgieter om de hoek een wc te kopen en deze (onder pseudoniem) te signeren. Hij leverde dit kunstwerk, getiteld Fountain, in bij een belangrijke kunsttentoonstelling, wat vervolgens tot grote ophef leidde. Het kunstwerk wordt nu tot een van de invloedrijkste kunstwerken aller tijden gerekend.

Uiteraard niet vanwege de esthetische kwaliteit, maar omdat hiermee het denken over kunst radicaal veranderde. Ten eerste omdat het impliceerde dat zoiets banaals als een wc kunst kon zijn, simpelweg door het te signeren en tentoon te stellen. Ten tweede omdat het de geboorte was van ‘conceptuele’ kunst: kunst waarbij het idee net zo belangrijk, of zelfs belangrijker, is dan het object (in dit geval dus het idee dat ‘alles kunst kan zijn’).

Wat dat betreft kan een banaan dus net zo goed kunst zijn. Het feitelijke kunstwerk Comedian is geen banaan, maar het concept. De verzamelaar koopt geen banaan en plakband, maar wordt eigenaar van het concept waarin wordt beschreven hoe het kunstwerk zelf kan worden gemaakt. Maar dan blijft wel de vraag waarom daarvoor zoveel geld wordt betaald. Dit heeft alles te maken met de kunstenaar achter het kunstwerk: Maurizio Cattelan.

Ironie en humor

Cattelan’s oeuvre bestaat al jaren uit het ironiseren en humoristisch bevragen van gevestigde systemen. Zo wordt in de sculptuur La Nona Ora de paus getroffen door een meteoriet, en blijkt de sculptuur Him, die op de rug gezien op een biddend jongetje lijkt, het gezicht van Adolf Hitler te hebben. Cattelan deinst niet terug voor spektakel en groteske humor en is ook berucht om zijn kritiek op en ondermijning van de kunstwereld.

Zo haalde hij zonder overleg een volledige galerie, inclusief de kantoorinventaris, leeg om deze in een andere galerie tentoon te stellen. In een ander project heeft hij zijn galeriehouder letterlijk aan de muur geplakt als kunstwerk.

De recalcitrante kunstenaar brak ook letterlijk door de museale systemen door een museumvloer open te breken en tussen de planken en splinters een wassenbeeld van zichzelf neer te zetten. Zijn beroemdste kritiek op de excessen van de kunstwereld is de 18-karaats gouden wc die hij in het Guggenheim Museum installeerde. De symboliek van deze wc verwijst natuurlijk naar het urinoir van Duchamp, waarbij Cattelan (zoals altijd) er nog een schepje bovenop doet door de banaliteit in goud vorm te geven.

Met zijn kunst vestigt Cattelan aandacht op de verhoudingen tussen kunstenaar, kunstwereld en kunstmarkt. Een kunstenaar is afhankelijk van de galerie voor de verkoop, en als een werk eenmaal verkocht is en daarna opnieuw wordt doorverkocht voor een veel hoger bedrag, verdient de kunstenaar daar niets of weinig aan. Dit is een doorn in het oog van veel kunstenaars, zeker voor gevestigde namen die moeten toezien hoe hun werk soms voor miljoenen wordt doorverkocht.

Cattelan benoemt zodoende de weeffouten van het systeem voor kunstenaars en toont het belang van de kunstenaar als maker voor het bestaan van het object en als de bron van de handelsketen, waarbij hij wijst op de financiële excessen in de kunstmarkt. De paradox hierbij is dat Cattelan met zijn gelaagdheid van ironie en kritiek een van de succesvolste kunstenaars van de afgelopen decennia is geworden, wiens werk ook voor miljoenen wordt verkocht.

Diamanten

Een gouden wc als kritiek op de kunstmarkt. Met zoveel bombarie en het groots inzetten van kostbare materialen doet dit ook denken aan For the Love of God: de met 8600 diamanten bezette platina schedel die Damien Hirst in 2007 maakte.

Zowel bij de platina schedel als bij de gouden wc is materiaal een belangrijk middel om de boodschap (geen woordspeling) te communiceren. Het materiaal bepaalt voor een groot deel de betekenis: hoe duurder en exclusiever, hoe groter de impact en het spektakel. Zowel Hirst als Cattelan tonen op hun manier de ‘waanzin’ van de kunstmarkt. Hirst door er gebruik van te maken, Cattelan door deze te ironiseren.

Hirst creëert een exuberant schouwspel met spektakel als doel op zichzelf. Met een prijskaartje van 50 miljoen pond was het destijds het duurste kunstwerk van een levende kunstenaar ooit. Niet zozeer een kritiek, maar vooral een diamanten viering van de kunstmarkt.

De gouden wc, die voor bezoekers van het Guggenheim gewoon te gebruiken was, trok veel aandacht en haalde wekenlang de internationale pers in 2016. Het zette Cattelan definitief op de kaart als de paljas van de kunstmarkt. Cattelan moest, om deze commotie te veroorzaken, veel goud gebruiken, in de wetenschap dat als iets duur en bizar is, het publiek en de media er altijd aandacht aan zullen geven.

Totale banaliteit

In deze context is Comedian het ultieme statement waarmee Cattelan in één gebaar aantoont wat het scheppende belang van de kunstenaar is en wat de uitwassen van de kunstmarkt zijn. Vrijwel niets is alledaagser en bederfelijker dan een banaan. Door te kiezen voor zoiets extreem goedkoops en vergankelijks in plaats van goud, heeft Cattelan alles omgedraaid en gekozen voor de meest totaal denkbare banaliteit.

De banaan en het plakband zijn een kroon op een oeuvre waaraan Cattelan decennia heeft gewerkt. Waarschijnlijk was geen enkele andere kunstenaar erin geslaagd een banaan als serieus kunstwerk te verkopen, behalve een kunstenaar die al zijn hele leven de kunstwereld belachelijk maakt en hiermee internationaal succes oogst.

De ironie is dat hoe meer aandacht het werk krijgt en hoe meer ervoor betaald wordt, hoe sterker het statement. Het werk is een selffulfilling prophecy: elke keer als het media-aandacht krijgt en voor veel geld gekocht wordt, bewijst het opnieuw zijn eigen zeggingskracht. Cattelan toont ons, als een hofnar (niet voor niets is de titel Comedian), dat de kunstmarkt overeenkomsten heeft met het sprookje over de kleren van de keizer.

Net zoals Marcel Duchamp een urinoir tot kunst verklaarde, heeft Cattelan op basis van zijn artistieke autoriteit een banaan tot kunstwerk verheven. Waarbij je hem hoort roepen:
‘Ik ben Maurizio, ik zeg dat dit kunst is. Jullie geloven mij, want ik maak al jaren kunst waarvoor jullie veel betalen en ik maak al jaren dit systeem belachelijk. Dit is mijn ultieme zet, en dat slechts voor 6 miljoen!’